"... Bu dağdan geçtikten sonra
Oğuzlar diye bilinen bir Türk kabilesinin bulunduğu yere ulaştık. Onlar, kıl
çadırlarda oturan ve konup göçen Yörüklerdi. Göçebelerde âdet olduğu gibi, sık
sık yer değiştirdikleri için yer yer onlara ait çadırlar görülüyordu. Çok güç
şartlar altında yaşıyorlardı.
Bunlar yolunu kaybetmiş eşekler
gibidirler. Bir dine inanmazlar, işlerinde akıllarına başvururlar. Hiçbir şeye
ibadet etmezler. Aksine büyüklerine rab derler. İçlerinden biri reisine bir şey
danışırsa, ona 'Ey Rabbim, bu hususta ne yapayım?' der.
Aralarındaki işleri meşveretle
hallederler. Bununla beraber bir şeyde ittifak edip onu yapmaya karar
verirlerse, içlerinden en aşağı ve en değersiz olan biri gelip ittifaklarını
bozabilir. Allah’a inandıkları için değil de, sırf yurtlarından geçen
Müslümanlara yaranmak için aralarında 'Lâ ilâha illâ Allâh' diyenleri gördüm.
İçlerinden biri zulme uğrar veya
sevmediği bir şey görürse başını semaya kaldırıp 'Bir Tanrı!' der. Bu Türkçe
'Bir Allah' demektir. Zira Türkçe’de 'bir' vâhid ve 'Tengrî' ise Allah
demektir.
Küçük ve büyük abdestten sonra
temizlenmezler. Cenabetten ve diğer hususlardan dolayı yıkanmazlar. Bilhassa
kışın su ile hiçbir ilişkileri yoktur. Kadınları yerli ve yabancı erkeklerden
kaçmazlar. Aynı şekilde, kadın, vücudunun hiçbir yerini insanlardan gizlemez.
Bir gün bir adamın evine misafir
olmuştuk. Adam ve karısıyla beraber oturuyorduk. Kadın bizimle konuşurken bir
aralık gözümüzün önünde avret yerini (fercini) açıp kaşımaya başladı. Biz
utancımızdan yüzlerimizi kapayıp 'Estağfurullah!' dedik. Kocası güldü.
Tercümana, 'Onlara söyle; Bu kadın onu sizin huzurunuzda açıyor. Siz onu
görüyor ve koruyorsunuz. Sizden ona hiçbir zarar gelmiyor. Bu hareket, kadının
onu örtüp de başkalarına müsaade etmesinden daha iyidir.' dedi.
Zina diye bir şey bilmezler. Böyle bir
suç işleyen birini ortaya çıkarırlarsa onu iki parçaya bölerler. Şöyle ki: Bu
kimseyi iki ağacın birbirine yaklaştırılmış dallarına bağlarlar. Sonra, bu
dalları bırakırlar. Dalların eski durumuna gelmesi neticesi, o kimse iki
parçaya bölünür...
Bir Türk’ün yurdundan, tanımadığı bir
kimse geçip ona 'Ben senin misafirinim. Develerinden, hayvanlarından ve
parandan şu miktara ihtiyacım var' derse, Türk istediklerini ona verir. Eğer
tacir bu yolculuğu esnasında ölür ve kafile geri dönerse, Türk, kafiledekilere,
'benim misafirim nerede?' diye sorar. 'Öldü' derlerse kafilenin yüklerini
indirtir. İçlerinde en akıllı tanıdığı tacire vararak yüklerini onun gözü
önünde çözer. Bir zerre fazlasız, ölen tacire verdiği kadar, bu tacirin
paralarından alır... Aynı şekilde, bu tacirin develerinden ve hayvanlarından,
verdiği miktarı da alır...
Oğlancılık onlar arasında çok büyük
suçtur."(*)
Birçok insan tarafından kabul
edilemeyecek hususları, kimi çelişkileri ve atalarımız hakkında hakarete varan
hususları ihtiva etse de İbn Fadlan tarafından verilen bilgiler; Türkler
arasında ilk devirlerde bile var olan demokrasiyi, karşılıklı müşavereyi, aklın
önemini, toplumun bütün kesimlerinin kendilerini ilgilendiren kararlarda söz
sahibi olduğunu, kadın-erkek eşitliğini, tek tanrı inancını göstermesi
açısından oldukça önemlidir. Bütün bunlar, esasen Kur'an'ın yapılmasını
emrettiği İslami davranış modelleridir.
Bu bilgiler, her şey bir tarafa, İbn
Fadlan’ın mensup olduğu insanlar arasında yaygın olan ve İslâm’ın yasakladığı
faizcilik, fuhuş, zina, oğlancılık, ibnelik, sübyancılık ve zayıfın malına el
koyma gibi birçok çirkin geleneğin, Türkler arasında İslâmiyet’ten önce de
olmadığını göstermesi açısından kayda değer bilgilerdir.
Dolayısıyla bu tür olayları zaten kötü
gören Türk töresi, aynı olayları kötü gördüğünden onları ortadan kaldırmak için
mücadele veren İslâm Dini ile kaynaşmakta ve onu benimsemekte hiç de zorlanmışa
benzemiyor. Zaten Türkler arasında İslâmiyet’in, özellikle 10. yüzyıldan
itibaren hızla ve büyük oranda gönüllülük esasına bağlı olarak yayılmasının
gerçek sırrı da burada gizlidir.
İbn Fadlan'ın anlayamadığı veya
kavrayamadığı, belki de Türkleri aşağılamak maksadıyla abartılı ve art niyetli olarak
aktardığı hususlara gelince:
İbn Fadlan'a göre; Türkler,
inanmadıkları halde sırf topraklarından geçen Müslümanlara yaranmak için "Lâ
ilahe illa Allah" derlermiş!
Türkler topraklarından geçen Müslümanlara
neden yaranmak ihtiyacı hissetsinler ki? Ayrıca onun Türklerin yaşadıkları
coğrafyaya gittiği dönemde (10. yüzyıl),
Türkler zaten İslamiyet'i kabul etmeye başlamış, İslam Orta Asya'ya
kadar zaten yayılmıştı. Ayrıca o dönemde, Batı Türkistan'da da etkili olan
İslam Devleti'nin yönetiminde Abbasiler vardır ve Türkler de devlet yönetiminde
oldukça etkili konuma gelmişlerdir. Yani o sırada Türklerin, bölgelerinden
geçen Müslümanlara yaranmak ve şirin görünmek gibi bir çabaları olmaması
gerekir.
Öte yandan, Arapça "Rabb"
kelimesi, İbranice "Rab" kelimesinden gelir, isim olarak
"Tanrı" yani "Allah" yerine kaim ise de sıfat olarak
"Efendi" ve "Üstün kişi" anlamlarına da kullanılmaktadır. Arapçadaki
"Hazret" ve "Cenâbi" sıfatları ile aynı anlamlara gelir.
Eğer Oğuzlar, bir konuyu büyüklerine danışırken "Ey Rabbim"
diyorlardı ise bu "Ey efendim" ya da "Ey Beyim" demek
istiyorlardı anlamına gelir.
Öte yandan, İbn Fadlan'ın seyahat etmiş
olduğu Türk coğrafyasının en azından bir bölümünde 7. ve 10. yüzyıllar arasında
(Museviliği benimseyen) Hazarlar devletinin egemen olduğunu ve "Rab"
kelimesinin, İbranilikteki anlamıyla, yani "Efendi" yerine
kullanılmış olabileceğini de hesaba katmak gerekiyor. İbn Fadlan'ın bu
bilgileri, Musevi asıllı Türklerden duymuş olması kuvvetle muhtemeldir. Çünkü
seyahate çıktığı dönem, o bölgede Hazarların siyasi varlıklarını sürdürdüğü dönemdir.
"İçlerinden biri zulme uğrar veya
sevmediği bir şey görürse başını semaya kaldırıp 'Bir Tanrı!' der."
şeklindeki ifadeleri ile de zaten kendi kendisini tekzip etmektedir İbn Fadlan.
İfadelerinden anlaşılacağı üzere; karşılaştığı insanlar, tıpkı bugün bizim
yaptığımız gibi, ellerini açıp Allah'a dua ediyorlar, sıkıntıya düştüklerinde
O'ndan yardım istiyorlardı. Yani onlar gerçekten de samimi birer Müslüman'dılar.
"Küçük ve büyük abdestten sonra
temizlenmezler. Cenabetten ve diğer hususlardan dolayı yıkanmazlar. Bilhassa
kışın su ile hiçbir ilişkileri yoktur." ifadeleri de oldukça abartılıdır.
Su kıtlığı yaşanan Arap çölünde yaşayan İbn Fadlan'ın ve kavminin, su ile
barışık olmasına karşın, geleneksel olarak su kenarlarında yerleşen ve o sırada
büyük akarsuların ve göllerin bulunduğu, özetle dünyanın en sulak bölgelerinden
birisinde yaşayan Türklerin su ve temizlik ile ilgilerinin olmadığını söylemek,
akla uygun gelmemektedir. Kaldı ki; birçok İslam alimi, su kıtlığını düşünerek
olacak; büyük abdestten sonra taş ile temizlenme konusunda fetva vermişler,
hatta Hz. Peygamber'in bu konuda hadisleri bulunduğunu söylemişlerdir.
"Kadınları yerli ve yabancı
erkeklerden kaçmazlar. Aynı şekilde, kadın, vücudunun hiçbir yerini insanlardan
gizlemez." dedikten sonra, misafir oldukları evde yaşananlarla ilgili
ifadeleri de oldukça abartılıdır.
Karşılaştığı Türk kadınları belki, Arap kadınları gibi çarşaflı değillerdi ve
peçe takmıyorlardı ama herhalde açık saçık da dolaşmıyorlardı. Onlar hür
kadınlardı ki; Türklerde kadın-erkek eşitliği vardı ve cariyelik sistemi
bulunmuyordu. Bunu nereden anlıyoruz; elbette Orhun Abideleri'nde
yazılanlardan. Çünkü orada Bilge Kağan, Türklerin zaman zaman yabancı
milletlerin, özellikle Çinlilerin egemenliği altına girerek beylik oğullarının
köle, hanımlık kızlarının cariye olduğunu söylemektedir. Buradan anlaşılıyor
ki; Türkler için kölelik ve cariyelik, istenmeyen ve insan onuruna aykırı
uygulamalardır.
Eğer gerçekten dediği gibi bir hadise
yaşanmışsa, yani misafir olduğu evin kadını, erkeklerin yanında avret yerini
kaşımış ise, bunu umuma şamil kılmak doğru değildir. Ferdî bir davranış olarak
algılamak, yerinde olacaktır.
Aslına bakılırsa; Türklerin, Abbasi
döneminden itibaren, Arapları yönetimleri altına almaları, Araplar üzerinde
olumsuz etki yapmış ve Araplar, bir zamanlar köle ya da mevlâ (köle ile özgür
insan arasında bir sınıf) olarak gördükleri Türklerin, kendilerini
yönetmelerini bir türlü hazmedememiş, savaşlarda yenemedikleri bu insanları,
yazarları, edipleri ve şairleri yoluyla kötülemeye ve karalamaya
girişmişlerdir. Ancak "Güneş balçıkla sıvanmaz" hesabı, Türkleri
karalarken ve kötülerken, ister istemez onların bazı faziletleri ve erdemli
davranışları hakkında da çok kıymetli bilgiler vermek zorunda kalmışlardır:
Tıpkı İbn Fadlan gibi...
Ömer Sağlam
_________
(*) İbn Fadlan,
Seyahatname, hzl., Ramazan Şeşen, Bedir Yayınları, İstanbul, 1975, s. 30-2, 34.
